Najstarsze muzeum diecezjalne w Polsce zostało założone 25 października 1888 roku przez przez ówczesnego rektora tarnowskiego seminarium ks. Józefa Bąbę. Najcenniejsze są eksponaty prezentujące sztukę gotycką szkoły krakowsko-sądeckiej.
Najstarszy eksponat to pochodząca z XIII w. rzeźba głowy św. Jana Chrzciciela na misie.
Muzeum Diecezjalne chętnie odwiedzają turyści z Polski i ze świata, a także uczniowie i mieszkańcy Tarnowa.
Aktualnie w Muzeum czynna jest wystawa ‘Chleb życia’. Jak informuje dyrektor ks. Piotr Pasek, będzie ją można zwiedzać do 30 kwietnia przyszłego roku.
– Zasadniczą myślą, która inspirowała nas do zorganizowania tej wystawy, było pokazanie punktu zbiegu naszej codzienności, czyli spotkania przy posiłku w rodzinnym gronie, i Eucharystii, bo to wszystko jest przemienione obecnością Boga w życiu codziennym. Ta refleksja zainspirowała do tego, by na wystawie ukazać naszą zwykłą, codzienną, szarą rzeczywistość z przemieniającym blaskiem Boga w naszym życiu – wyjaśnia ks. Pasek.
W poniedziałki wystawa jest nieczynna. Muzeum Diecezjalne można zwiedzać od wtorku do soboty od 10:00 do 15:00, w niedziele i święta od 9:00 do 14:00.
Najważniejszy dział zbiorów stanowią zabytki sztuki cechowej – gotyckiej rzeźby i malarstwa z terenu Małopolski, reprezentujące tzw. szkołę krakowsko-sądecką.
Drugi dział zbiorów obejmuje tkaniny kościelne od czasów średniowiecza aż po wiek XIX. Tarnowskie Muzeum posiada także dział sztuki ludowej, gdzie na szczególną uwagę zasługują obrazy ludowe malowane na szkle, pochodzące z terenu Europy a także innych kontynentów. Przekazał je w darze dla Muzeum Diecezjalnego w roku 1957 znany w Polsce i zagranicą kolekcjoner, Węgier z pochodzenia, tarnowianin, Norbert Lippóczy. Muzeum prezentuje także przykłady współczesnej rzeźby ludowej z bardzo żywotnego ośrodka tej sztuki w Paszynie k. Nowego Sącza.
W roku 1988 z okazji Jubileuszu 100-lecia Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie zbiory wzbogaciły się o kolejną kolekcję: dzieła sztuki z około r. 1900. Są to płótna kilku malarzy polskich, jak np. Jacek Malczewski, Vlastimil Hofman, Kazimierz Sichulski, Wojciech Weiss, a także zbiór porcelany i zegarów. Eksponaty te są darem tarnowskiej kolekcjonerki Olgi Majewskiej.
Natomiast w jubileuszowym papieskim roku ogłoszonym na pamiątkę setnej rocznicy urodzin św. Jana Pawła II – w 2019 – tarnowski kolekcjoner Bronisław Usarz przekazał zbiór złotych i srebrnych numizmatów z różnych światowych mennic oraz medali, które stanowią artystyczną dokumentację ważniejszych wydarzeń historycznych oraz ilustrują wyjątkowy pontyfikat papieża Polaka.