Kosmetyki towarzyszą ludzkości praktycznie od jej początków. Stosowanie roślin i ziół w kosmetykach rozpoczęło się już w czasach starożytnych. Egipcjanie, Grecy czy Chińczycy wytwarzali produkty kosmetyczne dla kobiet i mężczyzn, wykorzystując surowce pochodzenia naturalnego. Obecnie nadal panuje trend wśród konsumentów korzystania z kosmetyków, w recepturach których dominują roślinne i mineralne składniki pochodzenia naturalnego, ze minimalizowaną zawartości syntetycznych związków chemicznych. Należy podkreślić, że produkty takie są wysoce narażone na obecność w nich mikroorganizmów, w tym także groźnych dla zdrowia konsumentów. Artykuł został przygotowany we współpracy z https://mpr-labs.com/.
Konieczność badań mikrobiologicznych kosmetyku jest uwarunkowana Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1223/2009 z dnia 30 listopada 2009 roku. Zastępuje ono dyrektywę 76/768/EWG realizowaną w ramach ustawy o kosmetykach. Stanowi ona podstawową regulację w zakresie obrotu produktami kosmetycznymi. Najnowsze rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) pochodzi z dn. 11 lipca 2013 roku wprowadza nowe wymogi dla wytwórców produktów kosmetycznych. Producent kosmetyku musi zagwarantować bezpieczeństwo produktu końcowego, gdyż drobnoustroje, które znajdą się w kosmetyku mogą powodować zmianę jego właściwości użytkowych i organoleptycznych, a także jego psucie się. Dodatkowo, jeżeli drobnoustroje są patogenne, stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia i życia konsumentów. Czystość mikrobiologiczna produktu jest jednym z kluczowych aspektów kontroli w przemyśle kosmetycznym.
Według normy PN-EN ISO 17516:2014-11, kosmetyki dzieli się na dwie kategorie i podaje się dla nich odpowiednie wartości graniczne ilości komórek drobnoustrojów (bakterie, drożdże, pleśnie). Do kategorii pierwszej zaliczane są kosmetyki stosowane na okolice oczu oraz produkty przeznaczone dla dzieci poniżej trzeciego roku życia. W tej kategorii maksymalna zawartość ogólnej liczby drobnoustrojów nie może przekraczać 2,0 x 102 CFU/g (CFU/ml), natomiast drobnoustroje specyficzne, takie jak Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus, Eschericha coli, Candida albicans powinny być nieobecne w 1 g (1ml) produktu. Do kategorii drugiej, do której zaliczane są wszystkie pozostałe kosmetyki, maksymalny akceptowalny limit ogólnej liczby drobnoustrojów wynosi 2,0 x 103 CFU/g (CFU/ml). Drobnoustroje specyficzne, takie jak Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Candida albicans, powinny być również nieobecne w 1 g (1ml) produktu.
Norma PN-EN ISO 21149:2017-07 definiuje schemat wykrywania mezofilnych bakterii tlenowych w kosmetykach, natomiast norma PN–EN ISO 16212:2017-07 definiuje schemat wykrywania drożdży i pleśni. Obydwa badania można wykonać dwoma metodami. W pierwszej metodzie używa się sączków membranowych o wielkości porów 0,45 µm, przez które przesącza się próbkę 1 g bądź 1 ml wstępnie rozcieńczonego kosmetyku. Jeden z sączków umieszcza się na powierzchni podłożu TSA w celu wykrycia bakterii tlenowych, drugi na powierzchni agaru Sabouraud z dodatkiem antybiotyku w celu wykrycia pleśni i drożdży. W drugiej metodzie wykonuje się posiew bezpośredni, po wstępnym rozcieńczeniu kosmetyku i neutralizacji zawartych w nim układów konserwujących. Można go wykonać w dwojaki sposób: poprzez wykonanie posiewu powierzchniowego bądź za pomocą płytek lanych (posiew głębinowy). Po inkubacji zlicza się wyrosłe kolonie i przelicza na CFU/ml lub CFU/g kosmetyku.
Badanie w kierunku wykrywania drobnoustrojów niedozwolonych w produkcie kosmetycznym: S. aureus, P. aeruginosa, C.albicans, i E.coli przeprowadza się zgodnie z normami: PN-EN ISO 22718:2016-01, PN-EN ISO 22717:2016-01, PN-EN ISO 18416:2016-01 i PN-EN ISO 21150:2016-01. W pierwszym etapie tych badań pobudza się drobnoustroje do wzrostu – jest to faza ich wstępnego namnożenia. W kolejnym kroku wysiewa się drobnoustroje na podłoża diagnostyczno-wybiórczych. Jeśli w badaniu tym wykryje się choć jeden z drobnoustrojów niedozwolonych, kosmetyku takiego nie można dopuścić do obrotu. Szczególne znaczenie ma także wykrywanie E. coli. Jej obecność w produkcie świadczy o tym, że produkcja kosmetyku nie przebiegała w odpowiednio czystych warunkach mikrobiologicznych.
W celu ograniczenia rozwoju drobnoustrojów w produkcie kosmetycznym o wysokim ryzyku kontaminacji, stosuje się w nim odpowiednie układy konserwujące. Aby wykazać skuteczność zastosowanego środka konserwującego przeprowadza się test konserwacji kosmetyków. Zgodnie z normą PN-EN ISO 11930:2019-03 test ten polega na skażeniu produktu odpowiednio wystandaryzowaną zawiesiną wzorcowych drobnoustrojów, które są najpospolitszymi patogenami dla człowieka i jednocześnie stanowią jedne z najczęstszych zanieczyszczeń mikrobiologicznych produktów kosmetycznych. W pierwszym etapie tego testu przygotowuje się odpowiednie inokulum ze szczepów wzorcowych: Staphylococcus aureus ATCC 6538, Escherichia coli ATCC 8739, Pseudomonas aeruginosa ATCC 9027, Candida albicans ATCC 10231, Aspergillus brasiliensis ATCC 16404, które w odpowiedniej ilości wprowadza się do kosmetyku, co ma stymulować wtórne zakażenie, jakie może się dokonać podczas użytkowania kosmetyku przez konsumenta. Następnie po 7, 14 i 28 dniach od zakażenia sprawdza się poziom namnożenia się wprowadzonych drobnoustrojów wzorcowych przez oznaczenie ich liczby żywych komórek, na podstawie, której wylicza się logarytm redukcji zdolnych do wzrostu drobnoustrojów, będący kryterium oceny testu. Do oceny skuteczności zakonserwowania gotowego produktu kosmetycznego stosowane są dwa kryteria akceptacji A i B. Kryterium A oznacza zalecaną skuteczność przeciwdrobnoustrojową. Kryterium B może być przyjęte tylko w uzasadnionych przypadkach, gdy kryterium A nie może być przyjęte (np. z przyczyn zwiększonego ryzyka działań niepożądanych wykorzystanych układów konserwujących).
Test konserwacji (Challenge test) jest jednym z najważniejszych badań w ocenie jakości i bezpieczeństwa produktu kosmetycznego, jednak nie jest on obligatoryjny dla produktów o niskim ryzyku skażenia. Zgodnie z obowiązującą normą PN-EN ISO 29621:2017-04 kosmetykami niskiego ryzyka mikrobiologicznego są produkty, które posiadają specyficzne właściwości fizyko-chemiczne. Są to produkty o niskiej aktywność wody (Aw), te, które w swoim składzie zawierają alkohol w stężeniu ≥20%, o wartości pH ≤ 3,0 lub ≥ 10,0 lub produkty oparte na rozpuszczalnikach organicznych. Kosmetyki o wysokim ryzyku zanieczyszczenia to produkty o dużej zawartości wody, o obniżonej zawartości konserwantów, kosmetyki pochodzenia naturalnego oraz produkty przeznaczone do stosowania w okolicach oczu oraz dla dzieci [9].
Kontrola mikrobiologiczna w przemyśle kosmetycznym odbywa się na etapie produkcji jak i w trakcie trwania ważności kosmetyku i stanowi nieodzowny element w procesie wprowadzenia produktu na rynek. W laboratorium MPR Science są przeprowadzone wszysktie wymienione wyżej testy mikrobiologiczne. Zaplecze doświadczonych specjalistów i świetna lokalizacja w centrum Polski pozwala na bardzo szybkie i dokładnie wykonanie analiz przed dopuszczeniem produktu do sprzedaży. Czystość mikrobiologiczna jest jednym z najważniejszych aspektów kontroli bezpieczeństwa gotowego produktu kosmetycznego, które są wykonywane w naszej firmie. Podstawowym zagrożeniem wynikającym z zanieczyszczenia mikrobiologicznego kosmetyku jest prawdopodobieństwo wywołania infekcji u osoby użytkującej produkt. Są to najczęściej infekcje skóry i błoń śluzowych. Obowiązujące w przemyśle kosmetycznym normy PN-EN powodują, że zakażenia od kosmetyków nie są zjawiskiem bardzo częstym, ale mogą mieć nawet charakter zakażeń szpitalnych o ciężkim przebiegu. Opisuje się również obecność w kosmetykach drobnoustrojów charakteryzujących się lekoopornością Znajdujące się w produkcie kosmetycznym drobnoustroje mogą doprowadzić do zmiany jego właściwości, w tym pojawienia się szkodliwych produktów ich metabolizmu, a wreszcie zmiany właściwości organoleptycznych – rozdzielenia faz, zmiany konsystencji, zapachu, barwy, pojawienia się osadu itp.
Piśmiennictwo
[1] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1223/2009 z dnia 30 listopada 2009 r. dotyczące produktów kosmetycznych. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:32009R1223&from=EN [dostęp na dn. 12.12.2023 r.]
[2] Półtoranos F., Czuba K., Badania mikrobiologiczne preparatów leczniczych
i kosmetyków, LAB, 2020, 2.
[3] Halla N., Fernandes, I. P., Heleno, S. A. i in. Cosmetics Preservation: A Review on Present Strategies., Molecules, 2018, 23(7).
[4] PN-EN ISO 22716:2009 Kosmetyki – Dobre Praktyki Produkcji (GMP) – Przewodnik Dobrych Praktyk Produkcji.
[5] PN-EN ISO 17516:2014-11 Kosmetyki – Mikrobiologia – Limity mikrobiologiczne.
[6] PN-EN ISO 21149:2017-07 Kosmetyki –Mikrobiologia – Zliczanie i wykrywanie mezofilnych bakterii tlenowych.
[7] PN-EN ISO 16212 : 2017-08 Kosmetyki – Mikrobiologia – Oznaczanie liczby drożdży i pleśni.
[8] PN-EN ISO 11930:2019-03 Kosmetyki – Mikrobiologia – Ocena skuteczności ochrony przeciwdrobnoustrojowej produktu kosmetycznego.
[9] PN-EN ISO 29621:2017-04 Kosmetyki – Mikrobiologia – Wytyczne dotyczące oceny ryzyka i identyfikacji produktów o niskim ryzyku mikrobiologicznym.
[11] PN-EN ISO 22718:2016-01 Kosmetyki- Mikrobiologia. Wykrywanie obecności Staphylococcus aureus.
[12]PN-EN ISO 22717: 2016-01 Kosmetyki – Mikrobiologia -Wykrywanie obecności Pseudomonas aeruginosa.
[13] PN-EN ISO 18416:2016-01 Kosmetyki – Mikrobiologia – Wykrywanie Candida albicans.
[14] PN-EN ISO 21150:2016-01 Kosmetyki- Mikrobiologia – Wykrywanie obecności Escherichia coli.